Mosze Broderson, Natan Szpigel

Mosze Broderson

 Mojżesz/ Mojsze Broderzon

Urodzony 23 listopada 1890 r. w Moskwie, zmarł 17 sierpnia 1956 r. w Warszawie. Polski poeta tworzący w języku jidysz, malarz i rysownik żydowskiego pochodzenia. Współzałożyciel, autor nazwy i twórca założeń ideowych grupy Jung Idysz.

W okresie I wojny światowej przebywał w Moskwie. Debiutował jako poeta w 1914 roku tomikiem poezji Szwarce fliterlech (pol. Czarne świecidełka). W Łodzi zamieszkał w 1918 roku i zaczął wydawać pierwsze w Polsce ekspresjonistyczne czasopismo żydowskie – almanach Jung Jidysz, w którym publikował swoje grafiki i wiersze. W 1948 zesłany na Syberię, skąd powrócił do Polski. Jego prace plastyczne i twórczość literacka należą do nurtu ekspresjonistyczno–futurystycznego, cechuje je dążenie do abstrakcji i geometryzacji form, nastroje pesymistyczne oraz motywy ikonograficzne czerpane ze świata fantazji i wielkiego miasta. Pisał teksty piosenek dla dzieci, utwory kabaretowe i libretta operowe.

Działalność:

- zainicjował powstanie teatru marionetek Chad gadje (1922 r.)

- autor libretta do opery żydowskiej Dowid un Basszewe (scenografię zaprojektował i wykonał Władysław Wantraub)

- autor scenariusza do filmu Weseli biedacy (zrealizowany w 1937roku)

Pisał teksty piosenek dla dzieci, utwory kabaretowe i libretta operowe, jednak zasłynął głównie utworami poetyckimi:

- Szwarc szabes

- Dos lecte lid

- Cu di sztern

Pośmiertnie jego teksty były wykorzystywane w przedstawieniach Teatru Żydowskiego w Warszawie: Sure Szejndl z 1966 i Wielka wygrana z 1972 i 1985.

[dostęp:15.06.2015]  http://www.russianartandbooks.com/cgi-bin/russianart/i1150.html

Natan Szpigel

Urodzony w 1886 r. w Łodzi, zmarł 1942 r. w Treblince. Polski malarz i rysownik żydowskiego pochodzenia.

Jego debiut miał miejsce w Łodzi, w 1918, na wystawie zorganizowanej przez Stowarzyszenie Artystów i Zwolenników Sztuk Pięknych. Dzięki sponsorom, wyjechał na naukę do Rzymu, gdzie kształcił się w tzw. Akademii Greinera. Po powrocie pracował jako nauczyciel rysunku w świeckim I Gimnazjum Hebrajskim w Łodzi. Potem studiował w Łodzi, Berlinie i Dreźnie (1923-1925), Paryżu (uczestniczył w Salonie Jesiennym, 1924; wystawiał w galeriach), po czym powrócił znowu do Łodzi. W latach 1929-1931 przebywał w Paryżu, Wenecji i Londynie (wystawiał tam swe prace w Ben Uri Literary and Art Society i Blumbury Gallery, 1930). Pokazywał też se prace na wystawach artystów żydowskich w Warszawie (1921, 1928, 1937), Krakowie (w TPSP, 1934), Lwowie (1937), Łodzi.

Natan uprawiał malarstwo olejne oraz akwarelowe, dzięki użyciu werniksu uzyskiwał oryginalne efekty kolorystyczne i światłocieniowe.

Tematyka jego twórczości była bardzo obszerna: społeczna, religijna – żydowska i chrześcijańska, pojawiały się też kompozycje symboliczne, pejzaże, portrety, często z elementami ekspresjonistycznej deformacji, martwe natury (w tym z żydowskimi przedmiotami kultowymi), akty, widoki żydowskich dzielnic, wnętrza bóżnic. Podczas II wojny światowej w getcie łódzkim wykonał wiele rysunków, obrazujących niewolniczą pracę Żydów, nędzę i głód.

Natan Szpigel, Martwa natura z rybami [dostęp:15.06.2015]  http://www.jhi.pl/blog/2012-10-02-skarby-zih

Wincenty Brauner, Braunerówna Ida, Henryk Berlewi

Wincenty Brauner 

 Icchak (Wincenty) Brauner  

Urodzony w 1887 roku w Chrzanowie, zmarł w 1944 roku w Auschwitz-Birkenau. Polski malarz, grafik, metaloplastyk i scenograf żydowskiego pochodzenia. Malował pod wpływem postimpresjonizmu, Marca Chagalla i Jankiela Adlera. Tworzył ekspresjonistyczne linoryty dla Jung Idysz, czerpał tematy z tradycji żydowskiej.

 

W 1921 roku zaprojektował scenografię do Dybuka wystawionego w Łodzi. Wincenty Brauner był też współzałożycielem (wraz z poetą Mojżeszem Brodersonem i kompozytorem Henochem Konem) pierwszego żydowskiego teatru lalkowego w Polsce „Chad Gadija /Gadijon?/. Siostra matki autorki, Ida Brauner była wybitną rzeźbiarką (ona również należała do ścisłej czołówki Jung Idysz). Podczas II wojny światowej przebywał i tworzył w łódzkim getcie. W 1944 roku został wywieziony do niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, gdzie zginął. Obecnie kilka jego prac znajduje się w zbiorach Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz w Muzeum Sztuki w Łodzi. 

Wincenty (Icchak) Brauner, Pejzaż, 1915r. Źródło: http://msl.org.pl/pl/pl/kolekcja-sztuki/artysta/wincenty-icchak-brauner/

Braunerówna Ida 

 Urodzona około 1891 (1892) roku w Łodzi, zmarła w 1949 roku w Warszawie. Rzeźbiarka, malarka, graficzka, uprawiała też sztuki stosowane (batik, biżuteria, malarstwo na porcelanie); członkini grupy „Jung Idysz”; siostra malarza Icchoka Braunera. 

W 1921-1922 studiowała rzeźbę w Akademie der bildenden Künste w Dreźnie. Zachowało się niewiele jej prac; kilka grafik, dwie małe rzeźby z drewna (Akt, klasycyzująca Główka). Artystka ilustrowała m.in. tomik poezji M. Brodersona Improwizacjes (jid., Improwizacje, 1919) i Dawida Zytmana Ojf wajtkajtn krajzende fał ich (jid., Na krążące dale padam, 1921). Projektowała okładkę i stronę tytułową efemerycznego czasopisma „Tańczący Ogień”. Pozostawała pod silnym wpływem twórczości Jankiela Adlera i Wasila Kandinskiego. Pod koniec 1928 r. w warszawskim Salonie Artystycznym Czesława Garlińskiego wystawiła 52 prace, a wśród nich figurki ceramiczne, malowaną porcelanę i biżuterię.

Po wybuchu II wojny światowej, gdy Niemcy zajęli Łódź, przemianowaną wkrótce na Litzmannstadt, żydowską ludność miasta dotknęły represje. W północnej dzielnicy miasta (Bałuty) hitlerowcy utworzyli getto dla Żydów, do którego została deportowana. Podczas likwidacji getta w sierpniu 1944 r. została wywieziona do hitlerowskiego obozu zagłady Auschwitz-Birkenau. Mimo dramatycznych warunków przeżyła. Zmarła w 1949 r. w Warszawie.

Henryk Berlewi 

 Malarz, teoretyk i krytyk sztuki. Urodził się w 1894 roku w Warszawie, zmarł w 1967 roku w Paryżu. Studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, a później w Antwerpii. W roku 1913, mając 19 lat, miał pierwszą wystawę w warszawskiej Zachęcie. W 1923 roku był członkiem awangardowej „Grupy Blok”. Malował obrazy i robił grafiki różnymi technikami; dominowała w nich tematyka żydowska, szczególnie postaci Żydów. 

 

 Źródło: http://monoskop.org/Henryk_Berlewi [dostęp:19.06.15r.]

Od roku 1928 mieszkał w Paryżu. Kilkakrotnie wystawiał swoje prace w Polsce, Paryżu, Londynie i Nowym Jorku. Poglądy artystyczne Berlewiego ugruntowały się podczas pobytu w Berlinie (1922–1923), gdzie zetknął się z czołowymi twórcami awangardy europejskiej: T. van Doesburgiem, V. Eggelingiem, L. Miesem van der Rohe i L. Moholy-Nagyem. Po powrocie do Polski włączył się w działalność ruchu awangardowego, został członkiem grupy „Blok”. Zafascynowany pięknem i magią maszyny Berlewi wprowadził do malarstwa technikę inspirowaną jej precyzją — mechanofakturę, której teorię opracował jeszcze w Berlinie (Mechanofaktura, Warszawa 1924). Mechanofaktura polegała na mechanicznym odtwarzaniu uporządkowanych, schematycznych form (linii prostych i figur geometrycznych) za pomocą perforowanych szablonów. Kolorystyka ograniczała się do czerni i bieli, niekiedy ożywionych czerwienią (Mechanofaktura — Blanc-rouge-noire 1924, Konstrukcja mechanofakturowa ok. 1924). Po 1926 powrócił do sztuki przedstawiającej. W 1928 r. opuścił Polskę i na stałe zamieszkał w Paryżu, gdzie zajmował się głównie malowaniem portretów. Zagadnieniami mechanofaktury zajął się ponownie w 1957 r., prowadząc ożywioną działalność i uczestnicząc w licznych wystawach sztuki abstrakcyjnej.

            

  

Henryk Berlewi: Chonon i Lea; z "Dybuka", 1921. Źródło:http://www.jhi.megivps.pl/sztuka/skarby_zih [dostęp:19.06.15r.]

 

 

 Szklarz, 1921 źródło: http://www.jhi.pl/blog/2013-10-23-henryk-berlewi-prekursor-nowych-kierunkow [dostęp:19.06.15r]

 

 

 

Matus (Matusówna) Dina 

 

 Urodzona ok. 1895 roku w Łodzi, zmarła po 1940 roku najprawdopodobniej w getcie łódzkim  – malarka, scenografka. Jako malarka, debiutowała w 1918. Studiowała w Berlinie (po 1919). W Łodzi związana była ze środowiskiem awangardowych artystów żydowskich, m.in. z grupą literacko-artystyczną "Jung Idysz"; wystawiała z nimi swoje prace, przyjaźniła się z Idą Braunerówną. 

 

Początkowo malowała portrety (Portret M. Brodersona), pejzaże, kwiaty. W późniejszych latach zajmowała się głównie scenografią oraz – wspólnie z Braunerówną – robiła batiki. Projektowała scenografię dla eksperymentalnych teatrzyków żydowskich, działających w Warszawie – Azazel i Ararat (m.in. dekoracje do sztuki Simche [jid., Symcha] J. Pregera, oraz dla Jung Teater. Zajmowała się także grafiką (linoryt i drzeworyt); prace te cechowały płynność linii i łagodna deformacja (Para [Portret] kochanków; ilustracje do wydanego w języku niemieckim tomiku poezji Racheli Lipstein Zwischen dem Abend und Morgenrot, Łódź 1921). Okoliczności oraz data śmierci artystki nie są znane; zginęła prawdopodobnie w getcie łódzkim, być może jednak w Warszawie albo w obozie zagłady w Oświęcimiu.